Sinds de val van de Muur in 1989 dachten velen dat met de “overwinning” van het kapitalisme de sociale en nationale tegenstellingen tot het verleden behoorden. Een brede consensus zou in de plaats komen van conflicten. De Amerikaan Fukuyama sprak zelfs over het einde van de geschiedenis. Het kosmopolitische ideaal, zou één van de motoren worden van de nieuwe wereldorde. We zijn nu twintig jaar later.Het kosmopolitische ideaal is geen recent hersenspinsel, maar werd lang geleden ontwikkeld door het opkomende Verlichtingsdenken in de 18e eeuw. De voornaamste vertolker van dit denken was de Duitse filosoof Immanuel Kant (1724-1804). Hij concretiseerde het kosmopolitische ideaal in zijn essay “Zum ewigen Friede” (1795). Kernbegrippen hierin zijn de eeuwige vrede die kan gerealiseerd worden in een wereldgemeenschap van wereldburgers, georganiseerd in een “wereldstaat”. Indien dat niet kan (zag hij toen al de beperkingen van zijn ideaal?) is een wereldfederatie van nationale staten.
Na de val van de Muur (1989) kende het ideaal van het kosmopolitisme een nieuw elan. Vooral gebruikt door de voorvechters van de neoliberale wereldorde. Sommige van de kosmopolieten koesteren een hemels, geïdealiseerd beeld van de VSA. De VS worden in hun ogen niet geleid door nationale belangen, en zeker niet imperialistische belangen (humanitaire interventies) maar door de wens liberale waarden van vrije handel en democratie overal ter wereld te verspreiden en te vestigen. Ze willen dit bewerkstelligen onder de “welwillende” leiding van de VSA en met de hulp van internationale organisaties zoals het IMF, de WTO en de EU en zo nodig met de gewapende arm van de NAVO. Deze kosmopolitische stroming schrijft in feite de democratie af en wil het “recht van de rijkste” installeren ( wat al tot op grote hoogte gelukt is). In het concert van de kosmopolieten heb je ook andere geluiden die nog een plaats willen geven aan de (liberale) democratie, niet via het keurslijf van de nationale soevereiniteit van staten, maar via de mondiale burgermaatschappij. En dit georganiseerd in een reeks van georganiseerde netwerken. Het gaat dan niet alleen om de georganiseerde lobby’s van de internationale bedrijfswereld, maar ook van onderuit, van niet-gouvernementele organisaties (NGO’s). Volgens deze liberale democraten onder de kosmopolieten zouden zij aan alle mensen een stem kunnen geven los van de traditionele natiestaten, om zo een democratische wereldorde tot stand te brengen.
Er zijn hierover heel wat theoretici zoals bijv. een Ulrich Beck die de ‘kosmopolitische ondernemingen’ bewierookt en de ‘staatscentrische concepten van macht en politiek tot zombiecategorieën’ verklaart. Hij pleit voor“gedeterritorialiseerde” en ‘gedenationaliseerde’ staten (red. waarin ongecontroleerde, wilde migratie een vast ingrediënt is). Wie zijn de “wereldburgers “ van vandaag? Wereldburgers spelen vaak in de mondiale economie en politiek een strategische rol. Het zijn de topmanagers van banken en industrie, ze zijn grootgebruikers van privé jets, het is de beau monde van de jetset. Niet alleen vanuit het Westen, maar ook van wat genoemd wordt “de nieuwe groeilanden” uit de olierijke Golfregio, China, Rusland, India,…Het zijn mensen die frequent van de ene kant van de ene uithoek van de planeet naar de andere vliegen, naar hun appartementen, hun villa’s, naar congressen en muziekfestivals (To Morrowland), naar bedrijfshoofdkwartieren en belastingparadijzen,…Anderen behoren tot het invloedrijke korps van technocraten, politici en hoge ambtenaren, die het kosmopolitisme vorm geven op juridisch, economisch en sociaal vlak. Je vindt weinig wereldburgers in de volkse klassen. Ook de traditionele West-Europese sociaal- democratie schreef zich in, in dit verhaal. Met de zogenaamde ‘Derde Weg’ van een T. Blair, G. Schröder en W. Kok,… die meer de parallelweg is geworden van het neoliberale beleid.
Inmiddels zijn we twintig jaar later. Grofweg kunnen drie factoren ontdekt worden die het kosmopolitische, hegemonisch project sterk uitgehold hebben. Vooreerst de bloedige conflicten en oorlogen met hulp of deelname van de kosmopolitische superklasse uit het Westen, in samenwerking met lokale potentaten, die de nationale belangen van staten en volkeren vernietigen ( Irak, Afghanistan, Palestina, Soedan, ). Ten tweede de nieuwe elites van grote landen die zich organiseren tegen het hegemoniale, kosmopolitische project van de superklasse en vandaag aan een multipolaire wereldorde bouwen. In dit verband zijn landen als Brazilië, Rusland, India, China en South-Zuid-Afrika (BRICS-landen) gangmakers. Ten derde, een belangrijke politieke denkstroming is ontstaan die het beweerde democratiserend effect van de kosmopolitische wereldorde betwist. We gaan even in op het kritisch denken over het kosmopolitisme en de BRICS-landen.
De politieke filosofe Chantal Mouffe heeft in haar schitterend essay “Over het politieke” tien jaar geleden al gewaarschuwd (2005) over de weerstanden die de kosmopolitische wereldorde zou oproepen. In een vraaggesprek (Knack, 2 april 2014) zegt ze over Europa het volgende (de vraagsteller werpt haar de opmerking van Guy Verhofstadt, dat we allemaal Europese burgers zijn en we abstractie moeten maken van onze kleine culturele verschillen, voor de voeten). “Voor de EU zijn we geen burgers, maar consumenten. Voor mij heeft een politieke identiteit met identificatie te maken. Wanneer die identificatie niet verder gaat dan het economische en er een crisis uitbreekt zit je met een probleem”. Wat de culturele verschillen betreft zegt Chantal Mouffe: “De idee van een post traditionele identiteit is onzin omdat het een zuiver rationeel bedenksel is dat geen rekening houdt met de emotionele kant van de mens. Mensen willen ergens thuis horen. Dat kan een nationale of regionale identiteit opleveren. Maar we kunnen niet leven zonder. Voor mij is Europa een meervoud van identiteiten. Maar dat betekent niet dat Fransen of Portugezen geen Europeanen kunnen zijn…Het kosmopolitisme moet op een mislukking uitdraaien ten voordele van een multipolaire wereld waarin grote machtsblokken elkaar in evenwicht houden…”.
Over die nationale identiteit schreef ook de ideoloog van het links flamingantisme, Toon Roosens (1929-2003). We verwijzen naar zijn opstellen over Vlaamse identiteit en de multiculturele samenleving (cfr. De Rode Tong van de Leeuw, 2005). Hij verwerpt het individualistisch- anarchistisch begrip van de kosmopolitische burgermaatschappij. Volgens Roosens is de ontwikkeling van de mens geen individuele onderneming maar een collectief, maatschappelijk proces. De wereldburger zou zich als mens emanciperen tot een “autonoom kiezend individu” door zich als het ware te bevrijden van een aantal sociale contingenties zoals daar zijn de klasse en natie. Zich identificeren met zijn eigen natie en cultuur is, in de optiek van de ‘wereldburger’,een rechtse afwijking en van klassenstrijd spreekt hij helemaal niet meer. Volgens T. Roosens past deze houding: ”volledig in de strategie van het mondiaal kapitaal. Men schept de illusie dat het individu, bevrijd van een aantal verouderde maatschappelijke bindingen, al surfend op Internet op weg is naar het “verlichte wereldburgerschap”. Men voert een wereldwijd ideologisch offensief om de sterkste krachten van het collectieve handelen, de klasse en de natie, te neutraliseren. Want de heersende (kosmopolitische) klasse weet zeer goed dat buiten deze grote solidariteitsverbanden, de mens niet in staat is tot historisch handelen en machteloos is overgeleverd aan de willekeur van de bestaande structuren”.
Honderden jaren werd de wereld beheerst door de West-Europese grootmachten: de Verenigde Provinciën, Spanje, Portugal, Frankrijk, Groot-Brittannië en vrij recent de Verenigde Staten. Het ziet ernaar uit dat de 21e eeuw de opkomst zal betekenen van niet- Westerse kapitalistische staten met op kop de BRICS-landen(Brazilië, Rusland, India, China en Zuid-Afrika) die vandaag samen 46% van de wereldbevolking, 25% van de landmassa en 20% van het mondiale bruto product vertegenwoordigen. We herinneren eraan dat de BRICS-landen in de jaren negentig aan den lijve de kosmopolitische elites van het IMF, de Wereldbank en grootbanken zoals Goldman Sachs, over de vloer kregen. In de aktetas van de heren zaten dwingende instructies voor een neoliberale shockdoctrine die neerkwam op het verpatsen van nationale rijkdom aan lokale snelle jongens die staatseigendommen kochten voor een appel en een ei en armoede en afbraak van sociale voorzieningen veroorzaakten (we verwijzen in dit verband naar het goed gedocumenteerde boek van Naomi Klein “De Shockdoctrine” (2007).
De sterkste naties hebben zich deels van die shockdoctrine kunnen herstellen vooral door een grote rol van de nationale staat en het aanhangen van een patriottisch kapitalisme (dat tegelijk ook de interne klassenstegenstellingen op scherp zet door de grote kloof tussen rijk en arm). Zo ondermeer Rusland dat voor het Westen altijd al een begerige vrucht is geweest gezien zijn landomvang en grondstoffenrijkdom. Denk aan de Westerse oorlogen zoals de Napoleontische veldtocht (1812), de Krimoorlog (1853-1856), de Westerse militaire interventie in de burgeroorlog bij de stichting van de Sovjet-Unie (1917-1923) en de operatie Barbarossa (Lebensraum) van nazi-Duitsland (1940-1945).
Vandaag botst de expansiedrift van het westen andermaal op Rusland, nu in Oekraïne. De VSA en de EU hebben miljoenen dollars en euro’s gepompt in Oekraïne om mensen te kopen voor een revolutie. Zo werd een gerechtvaardigd massaprotest van het volk tegen een kleptocratisch regime gekaapt. Guy Verhofstadt fractievoorzitter van de liberalen in het Europees Parlement, deed er nog een schep bovenop door het protest openlijk te steunen op een meeting in Kiev waardoor hij extreemrechts mee aan de macht hielp in een putsch eenzijdig pro- EU-VSA en gericht tegen de Russisch sprekenden in Oost Oekraïne en Rusland. Wat een opstand in het Oosten veroorzaakte. Dat belet niet dat de Russen ervan langs krijgen voor hun steun aan de rebellen in Oost-Oekraïne en Westerse sancties opgelegd krijgen. Deze sancties zijn a.h.w. een economische strafexpeditie, omdat Rusland de heerschappij van de Westerse, kosmopolitische wereldorde uitdaagt. De Westerse sancties doen pijn, maar bieden Rusland echter de kans om de multipolaire wereldorde een extra boost te geven.
Om te beginnen met tegensancties die de agroalimentaire industrie in de EU hard treft. Ook worden de deuren geopend voor nieuwe handelspartners voor de import van vlees, zuivel, groenten en fruit. Ondermeer de BRICS-landen zullen maar al te graag op de kar springen. Volgens de Russische consumentenorganisatie Rosselkhonador gaat Rusland met ingang van september 2014 meer vlees, zuivel producten importeren uit Chili, Uruguay en Ecuador. Brazilië gaat de export van kip naar Rusland opvoeren, Argentinië gaat het doen voor vlees. China zal ook meer groenten en fruit leveren. Ook diverse Chinese high- techbedrijven gaan hoog technologische producten leveren aan Rusland die nu nog door Alstom, Siemens, Basf en Bayer geleverd worden. Financieel is er de belangrijke overeenkomst tussen China en Rusland, deze van de zogenaamde “valutaswap”, wat betekent dat beide landen in hun betalingsverkeer alleen de Russische roebel en de Chinese yuan zullen gebruiken en het betalingsverkeer verlost is van de gebruikelijke omweg eerst te moeten wisselen in Amerikaanse dollars.
India aanvaardt ook niet zomaar de dictaten van een op Westerse belangen geschoeide kosmopolitische elite. Het verhelderend voorbeeld is de manier waarop India vorige maand een nieuw WTO- vrijhandelsverdrag heeft getorpedeerd. Waarover gaat het? In India bestaat een door de Staat geleid systeem van gesubsidieerde voeding voor de armsten onder de Indiërs. Met een “Below Poverty Card” kunnen de arme Indiërs in een Fair Price Shop gesubsidieerde rijst en tarwe kopen. De prijzen op de markt zijn minstens twaalf keer zo hoog als in de Staatswinkels. De subsidiering die India hanteert is volgens de WTO te hoog. Maar volgens de Indiase regering noodzakelijk. Het conflict tussen de WTO en India leidde ertoe dat India het vrijhandelsverdrag, dat voorziet in het afbouwen van douanetarieven en het terugdringen van staatssubsidies, heeft gekelderd. “Voedselveiligheid is voor India heilig” zegde de minister van Handel. Indiase economen steunden India’s standpunt: “ de overheid heeft de plicht de armen, 30% van de bevolking, te voeden”. Belangrijk was dat op 17 juli jl. in Brazilië (stad Fortaleza) een conferentie georganiseerd werd tussen de BRICS-landen. Er werd besloten, uit onvrede met het gevoerde IMF en Wereldbank beleid een eigen Fonds op te richten, de zogenaamde New Development Bank (NDB, met een startkapitaal van 100 miljard US-dollar).
Vandaag blijkt dat de wereld goed op weg is naar een veelzijdige, multipolaire wereldorde waarin de volkeren van regio’s, naties en staten hun eigen identiteit ver- of heroveren, en hun zeg willen over hun belangen. Dat zal geen rondje op een kermismolen zijn. De natiestaten zijn hèt terrein waar het volk zijn democratische rechten kan uitoefenen, zowel naar buiten toe, als in de naties en regio’s waar de klassenverhoudingen spelen. Het is de enige weg naar meer culturele emancipatie, democratie en volkswelvaart.
Miel Dullaert