Enkele weken geleden verscheen het boek van prof. em. sociologie (VUB) Mark Elchardus (foto Sociologiemagazine) “Reset”, over identiteit, gemeenschap en democratie” (*). Er worden nuttige, belangrijke en betwistbare argumenten over maatschappelijke kwesties uitvoerig besproken. Over liberalisme, gemeenschap, klassenstrijd, migratie, mensenrechten, volkssoevereiniteit…Het is Elchardus’ Magnum Opus van decennialang doceren, wetenschappelijk onderzoek, en zijn rol als voorzitter van de Vlaamse tak van de socialistische mutualiteit.
Prof. Mark Elchardus is gepokt en gemazeld in de sociaaldemocratie. De man was vijftien jaar lang (1995-2010) voorzitter van de Vlaamse vleugel van de socialistische mutualiteit, bestuurslid van de Wiardi Beckmanstichting, het wetenschappelijk bureau van de Nederlandse sociaaldemocratische PvdA, en vandaag columnist in de links-liberale krant De Morgen. Onder het SP-voorzitterschap van Louis Tobback (1994-1998) werd hij gezien als de “huisideoloog” van de SP. Vandaag rekent hij in zijn boek af met het neoliberalisme. Maar hij maakte wel deel uit van een beweging die jarenlang de neoliberale recepten mee vorm gaf. Ook ideologisch (de actieve welvaartsstaat, het gelijke kansenbeleid,). Het moet gezegd, Elchardus’ voorzitter Louis Tobback zag het niet zitten dat sociaaldemocraten met Guy Verhofstadt als premier zoete broodjes bakten. Met een rauwe stem voorspelde hij dat “dit samengaan bont en blauw eindigt voor de sociaaldemocratie”. En zo geschiedde.
Bankencrisis 2008: keerpunt (foto: Dexia failliet)
Sinds de implosie van de Sovjet-Unie zijn we in ander vaarwater terecht gekomen. De triomf in het westen was groot. Het neoliberaal kapitalisme had gewonnen. De apparatsjiks in Oost-Europa van het ‘reële socialisme’ werden van dag op dag Thatcheriaan, de sociaaldemocraten in het westen keerden ook hun kar: ‘if you can’t beat them, join them’. Het was de tijd van de Derde Weg, (een parallelweg voor het neoliberalisme) met als prominente gezichten Tony Blair, Gerhard Schröder, Wim Kok, (“het afschudden van de ideologische veren”). Het was het “einde van de geschiedenis” en dus het begin van het eeuwige, hemelse rijk van het liberaal kapitalisme. George Bush sr. sprak over “De Nieuwe Wereldorde” na de “val van het rijk van het kwaad” (Reagan). De NAVO-oorlogen van het liberaal imperialisme in Joegoslavië, in het Westen van Azië, de bankencrisis van 2008 en nu recent de corona pandemie en vooral de klimaatcrisis hebben een neus gezet naar de trompetters van het “einde van de geschiedenis”. De grote bankencrisis van 2008 was een keerpunt. Prominenten van het leger wetenschappers, sommige politici en zelfs zakenlui zochten ideologisch andere oorden op. Prof. Paul De Grauwe werd als schriftgeleerde van de neoliberale dogma’s van zijn paard gebliksemd. Hij bekeerde zich naar een overtuiging waarin een sturende rol voor de overheid weggelegd is. In de nasleep van de bankencrisis van 2008 stelde hij wel dat de “kritiek op het kapitalisme, ertoe moet leiden dat het kapitalisme gered wordt”.
The Great Reset
Sommigen opperen: Is het neoliberale model van het kapitalisme in zijn terminale fase beland? Moet het nog een gewelddadige, fascistische fase door voor het instort? Neoliberalisme in een terminale fase, is dat het mondiale kapitalisme in een terminale crisis? Zal de klimaatcrisis het systeem de genadeslag geven? Er zijn steeds meer tekenen dat de heersende mondiale elite zich ernstig zorgen maakt. Uit de elite horen we geluiden dat het tijd wordt voor een “Great Reset”. Het zou erop neerkomen dat de heersende klasse naar een nieuw model van wereldkapitalisme wil evolueren. Een soort correctie van het wild neoliberaal beest om de opstandige krachten ertegen, en landen met volkeren die een eigen koers varen, te neutraliseren of te coöpteren.
De titel van Elchardus’ boek ”Reset” deed dan ook een belletje rinkelen over wat het World Economic Forum (WEF) voorstelt. Het World Economic Forum (WEF) is een gezelschap van de westerse heersende klasse in de wereld van Goldman Sachs, de Rotschilds, Gates-sen, Bezos-sen, prinsen en koningen waaronder onze Filip, de koning uit Den Haag, prins Charles van Wales en daarrond alle dienaren van dezelfde ideologisch-politieke stam. Deze elite club wordt jaarlijks per helikopter afgeleverd in het besneeuwde Zwitserse skioord Davos
(foto), voor hun jaarlijkse januari-ontmoeting (dit jaar niet, omwille van de pandemie). Het is deze club die een voorstel deed van “The Great Reset”. Het voorstel werd in juni 2020 gepresenteerd door prins Charles van Wales en de WEF-directeur Klaus Schwab onder de titel “The Great Reset, Transforming Our World and Building Back Better”. Doel is het kapitalistisch systeem te verbeteren door investeringen te doen gericht op gedeelde vooruitgang en meer aandacht voor het milieu. Prins William van Cambridge, zoon van prins Charles, gaf recent kritiek op de miljarden uitgaven voor commerciële ruimtesprongen met name op de rijkste heren op deze planeet: Jef Bezos, Elon Musk en Richard Branson. De heersende elite heeft recent ook de symbolische minimumbelastingaanslag van 15% op multinationals gesteund. De Nederlandse prof. Bob de Wit van de Neyenrode Business Universiteit waarschuwt dat deze “Great Reset” vooral de belangen van de digitech- financiële bedrijven, grootbanken, en de farmaceutische multinationals dient in een nieuwe wereldorde waarin nationale staten verder uitgehold worden en democratische controle afwezig is of erger ‘democratie’ als vlag voor militaire imperialistische expedities. “Reset” van Elchardus is een antwoord daarop: hij pleit voor werkbare gemeenschappen op nationaal niveau, wat moet uitmonden in volkssoevereiniteit en nationale soevereiniteit. Maar hij sluit tot op zekere hoogte aan op de ideeën van de ‘The Great Reset’. Ook Elchardus stelt het kapitalisme niet in vraag. Hij zegt in het boek dat hij “van de discussie kapitalisme versus niet-kapitalisme ver wil wegblijven. Kapitalismekritiek is kritiek zonder alternatief”. zegt hij in het boek. Daarom dat hij het in zijn boek de moeite niet waard vindt om zijn ideeën te laten gaan over een socialistisch alternatief. Iets wat Thomas Piketty wel doet in zijn monumentaal werk “Kapitaal en Ideologie” (1.122 blz., 2019): “Bouwstenen voor het socialisme van de 21e eeuw” (in de uitgebreide bibliografie in het boek ontbreekt dit standaardwerk). Elchardus schrijft in één van zijn columns in De Morgen (6/11/21): “het kapitalisme beter maken wordt na een halve eeuw weer mogelijk. Zowel klimaat als volkssoevereiniteit veronderstellen regulering en een strakker afbakenen van het eigendomsrecht, kortom minder vrije markt, betere marktwerking, meer armslag voor overheid en ondernemers”.
Sociale klasse
Elchardus brengt heel wat interessante beschouwingen over identiteit. En de rol van Bigtech, de media, onderwijs daarin. En de invloed ervan op mensen die van zichzelf denken dat ze vrijgevochten zijn in een liberaal individualisme. Ze zijn zich er niet van bewust hoe zij gemanipuleerd worden. De auteur loost wel de sociale klasse als ankerpunt voor identiteit. Elchardus besteedt een hoofdstuk aan de vervanging van klassenstrijd door nationalisme. Voor hem is het iets van de vorige eeuw. “De marxistische idee dat de arbeidersklasse wereldwijd solidair moet zijn, zich niet mag laten verleiden door religie (‘opium van het volk’) of door nationaliteit heeft in de negentiende eeuw en een groot deel van de twintigste eeuw wereldwijd invloed uitgeoefend. Klasse-identiteit (en dus klassenstrijd) heeft de wereld toen in een andere plooi gelegd. En die grote conflict as heeft die orde medebepaald. Vandaag blijft van die luister vandaag bitter weinig over”. Elchardus is met deze uitspraak enig eurocentrisme niet vreemd. Inderdaad in Europa is er een rechts réveil, met fascistische fenomenen en in sommige Oost-Europese landen een renaissance van nazistische elementen met invloed tot op regeringsniveau (Balticum, Oekraïne). Maar in West-Europa is de klasse identiteit gestructureerd in een degelijk systeem van sociale zekerheid, overlegstructuren, vakbondsacties. Wel heeft de stijgende welvaart van sommige arbeiders, ambtenaren, bedienden kleinburgers gemaakt. Zij werd gevoed door het biefstukkensocialisme en de christendemocratie om van de arbeiders kleinburgers te maken. In sommige Europese landen zijn sociaaldemocraten quasi verdwenen, in andere landen regeren ze mee surfend op een vaag klassenbewustzijn. Maar, er zijn ook nog klassenbewuste communistische partijen, zoals in Portugal, Griekenland en Frankrijk, vertegenwoordigd in lokale en nationale parlementen. In Zuid-Afrika (SCAP) en Rusland (KPRF) (foto), zijn de klassenbewuste communistische partijen de grootste oppositiekracht op straat en in de verkozen organen. In Kerala (Zuid-West-India, 30 miljoen inwoners, is de CP al dertig jaar aan de macht). In de Zuid- en Centraal Amerikaanse landen inspireren miljoenen zich op hun klasse identiteit tegenover de klasse van de lokale oligarchieën. Vandaag hebben daar zowat 300 miljoen mensen gekozen op basis van hun klassenbewustzijn, zonder hun religie, etniciteit uit het oog te verliezen. Bijv. de inheemse volkeren hebben in hun recent stemgedrag de klasse identiteit vooropgesteld in Bolivia, en een stem uitgebracht voor de Movimiento al Socialismo (MAS) die mede daardoor president Luis Arce aan de macht kon brengen, hetzelfde voor Chili, Venezuela, Mexico, Honduras…De wervende kracht van het begrip klasse identiteit is verdwenen, zegt Elchardus. Daar moet hij bij miljoenen mensen in vernoemde landen niet mee afkomen. En ze zijn daarenboven nog nationaal bewust. Elchardus is verkeerd door klassenstrijd te vervangen door nationalisme. Conservatieve commentatoren juichten onder meer daarvoor het boek toe. Het klasse begrip is met de evolutie van het kapitalisme gedifferentieerd (economisch, ecologisch, sociaal, nationalistisch, cultureel, ethisch, politiek). Marx ontdekte reeds honderdvijftig jaar geleden dat religie een uitdrukking was van de vervreemding van de mens én tegelijk klassen protest tegen de uitbuiting door de heersende klasse. Als Greenpeace strijdt tegen vervuilende multinationals en actievoert, dan is dat klassenstrijd. Als Oxfam
(foto) degelijke rapporten publiceert over de grote kloof tussen de heersende klasse en het werkende volk naar aanleiding van de samenkomst van de heersende klasse in Davos, dan is dat klassenstrijd. Als de vakbonden strijden tegen de uitbuiting door digitale platformen dan is dat klassenstrijd. Als progressieve nationale bewegingen strijden voor democratie en onafhankelijkheid, dan is dat klassenstrijd. Elchardus positieve voorstellen voor een economisch beleid voor de opbouw van een werkbare gemeenschap zal, bij implementatie ervan, snel botsen op de belangen van de heersende klasse, die deze voorstellen al vlug marxistisch zal noemen (we herinneren ons hoe Jacques Léon César baron Luc Bertrand toen voorzitter van de Vlaamse investeringsgroep Ackermans & van Haaren het beleid van de regering Di Rupo in 2012 “marxistisch” noemde). Bart De Wever (N-VA) zei ooit in de media dat de groenen ‘groene communisten zijn’, de sociaaldemocraten ‘roze communisten’ en de PvdA-PTB ‘rode communisten’.
Welke sociale klasse leidt de gemeenschapsvorming?
Elchardus’ kompas in het boek is gemeenschapsvorming. Maar dè vraag is wie de leiding heeft over gemeenschapsvorming? Het volk of het kapitaal? Hoe zullen de klasse verhoudingen in de gemeenschap evolueren? In het Communistisch Manifest luidt het: “Ofschoon niet naar zijn inhoud, is toch naar zijn vorm de strijd van het proletariaat tegen de bourgeoisie voorlopig een nationale strijd. Het proletariaat van ieder land moet natuurlijk het eerst met zijn eigen bourgeoisie afrekenen”. De Italiaanse communist Antonio Gramsci 
(naar wie niet wordt verwezen in Elchardus bibliografie) heeft er terecht erop gewezen dat de klassenstrijd zich afspeelt binnen een welbepaalde nationale ruimte. Voor Gramsci kan het volk slechts heersende klasse worden en blijven indien zij eerst of tenminste tegelijk de leidende ideologische klasse wordt in haar eigen natie. Antoon Roosens (1929-2003) is een Brussels advocaat en in de vorige eeuw onder meer een aantal jaren voorzitter van het Frans Masereelfonds. Hij is de “huisideoloog” van het links flamingantisme. Hij inspireerde zich op A. Gramsci. Hij bracht in 1981, reeds bij het begin van de neoliberale orkaan, een boek uit met een klassenanalyse van de Vlaamse kwestie. Twee jaar na het overlijden van T. Roosens verscheen een bundeling van zijn analyses en strategie “De Rode Tong van de Leeuw” (uitgegeven door de studiegroep Meervoud vzw- 2005-Brussel.) Op een lezing in 1984 aan de VUB (cfr. Meervoud maandblad nr.50) schetste hij de essentie van Gramsci ’s politieke denken. Toon Roosens: “De marxistische visie van bijv. Antonio Gramsci is in strijd met de visie die ook heerst in bepaalde progressieve middens. Namelijk dat zich een autonoom kiezend individu zich kan ontwikkelen door zich als het ware te emanciperen van alles sociale contingenties als daar zijn klasse en natie. Deze houding past perfect in de strategie van het mondiaal kapitaal. Via onderwijs, media, reclame, organisaties in het sociaal middenveld, wordt de illusie geschapen dat het individu, bevrijd van een aantal verouderde maatschappelijke bindingen, al surfend op internet, op weg is naar verlicht wereldburgerschap. Krachten van het mondiaal kapitaal en hun sub-elites voeren een wereldwijd offensief om de sterkste energiebronnen van het collectief handelen, de klasse en de natie te neutraliseren. Want de heersende klasse weet zeer goed, dat buiten deze twee grote solidariteitsbanden, de mens niet in staat is tot historisch handelen en machteloos is overgeleverd aan de willekeur van de bestaande structuren”.
Het ziet ernaar uit dat de socialistische gemeenschapsopbouw in naties, waar het gegroeid is als eindpunt van een strijd van de hele natie tegen kolonialisme, imperialisme en kapitalistische uitbuiting, duurzaam is. In landen zoals Cuba, Vietnam, China, Kerala (India), Latijns- en Centraal-Amerikaanse landen hebben communistische en socialistische partijen de algemene belangen van de natie, etnisch, religieus (bevrijdingstheologie), en strijd tegen het westers imperialisme geïntegreerd in een gedifferentieerde klasse identiteit over het socialisme. In China is de Communistische Partij
aan de macht (foto). Maar ze heeft ook in Gramsciaanse zin de hegemonie in China verworven. Het is die hegemonie van de Communistische Partij (80 miljoen leden), die naast het marxisme, ook de anti-imperialistische strijd in het land, de eeuwenoude Confucius filosofie wist te integreren in zijn ideologie, samen met kapitalistische methoden. China is een gemengde economie geworden met stimulansen en toezicht van de staat. Bij ons bevindt de staat zich onder toezicht van de plutocratie, het groot kapitaal van banken en technologie giganten. China is zo succesrijk dat het westers imperialisme op alle domeinen wordt uitgedaagd. Elchardus verwijst naar Zhang Weiwei die China omschrijft als een civilizational state, een beschavingsstaat. “De combinatie van een moderne staat en een beschaving geeft die binding. Het geeft de mogelijkheid om een land met 1,5 miljard mensen toch als één volk samen te houden en een succesrijk ontwikkelingsmodel te ontplooien”.
Elchardus produceerde een waardevol boek over de verhouding liberalisme, individuele vrijheid en gemeenschapsdenken. Voor beide denkrichtingen is de welvaart, de waardigheid, het welzijn van het individu het ultieme doel. Maar voor de liberale benadering zegt Elchardus moeten individuele vrijheid, welvaart en welzijn verworven worden tegen de gemeenschap in (red. G. Verhofstadt “de burger moet uit de samenleving stappen”, Burgermanifest). Voor de gemeenschapsbenadering zijn individuele vrijheid, collectieve welvaart en welzijn een product van de omstandigheden die de gemeenschap, de natie organiseert. De realiteit bewijst vandaag overvloedig dat de heersende klasse vandaag oorlog voert tegen de volkeren en de natuur. Een eigentijds socialisme in een hoogtechnologische ontwikkelde samenleving kan het best de voorwaarden scheppen voor individuele en nationale soevereiniteit, zoals miljoenen mensen in het wereldwijd netwerk van naties goed begrepen hebben. Elchardus had het reset knopje dieper moeten induwen.
(*) Prof. em. Mark Elchardus (VUB), Reset, over identiteit, gemeenschap en democratie, 606 blz, oktober 2021, Ertsberg, info@ertsberg.be,
