Op 26 november jl. overleed de Italiaanse filmregisseur en scenarioschrijver Bernardo Bertolucci (1941- 2018). Het overlijden werd in de mainstream media routinematig, minimalistisch afgehandeld. Ze focusten vooral op de verkrachtingsscene in “Last Tango in Paris”(1972). Ons inziens geen toeval. Bernardo Bertolucci verdient niet gebanaliseerd te worden. Hij was zoveel meer.
Filmbeelden van historische gebeurtenissen schitterend gebracht als fictie of documentaire hebben een enorme zeggingskracht. Mannen en vrouwen geboren tijdens of vlak na de oorlog (‘de bevrijdingsgeneratie’) zijn in de jaren zeventig van vorige eeuw , als twintigers –dertigers, opgegroeid met films en tv-beelden die op het net gebrand blijven (ondermeer de politieke films van de Frans-Griekse regisseur Costa-Gavras-1933).
Italië een baken
In die jaren spande Italië op cinematografisch gebied de kroon in Europa. Italië was in Europa en de wereld in de loop van de jaren zestig- zeventig toonaangevend in design en creatieve vormgeving. Italiaanse auto’s, de textiel, de mode, de natuur met schilderachtige landschappen, vele vrouwen en mannen hadden die creatieve toets, en esthetische uitstraling. Ook in de Italiaanse filmproductie met schitterende cinematografie en acteurs die thema’s als passie, liefde, politiek vorm gaven. We sommen even op. De filmregisseur Paolo Passolini (1922-1975), de regisseur Sergio Leone (1929-1989) met gekende succesfilms zoals “The Good, the Bad and the Ugly” (1966), “Once upon a time in the West (1968), “Once upon a time in America” (1984). En met superieure filmmuziek van de Italiaan Ennio Morricone (1928) die een duizendpoot is als maker, schrijver, componist en dirigent van filmmuziek, jazz, klassieke muziek met miljoenen oplagen,wereldwijd. Er is de filmregisseur Francesco Rosi (1922-2015), maatschappijkritisch met ondermeer “Cadaveri eccelenti” (“doorluchtige lijken”, 1976) met Lino Ventura (1919-1987) als inspecteur in een politieke thriller van moorden op magistraten en een politiek complot. In de jaren tachtig- negentig van vorige eeuw werd ook de schitterende TV- reeks neergezet “La Piovra” (“De octopus”) over de strijd tegen de maffia en zijn politieke invloed (deze reeks werd ook uitgezonden op de BRT, maar merkwaardig nog niet heruit gezonden, bizar, als je bijv. de talloze heruitzendingen ziet van F.C. De Kampioenen, “The Sound of Music”,…).
Liefde voor de film
In dat Italië van de jaren zestig begon het volwassen leven van Bernardo Bertolucci. Hij werd geboren op 16 maart 1941 in Parma, in de Povlakte,
(waarvan ook de grote operacomponist G. Verdi (1813-1901) (foto) en de dirigent A. Toscanini afkomstig waren). Het was de regio van Emilia-Romagna, van oudsher een bolwerk van links. Behalve enkele industriële kernen, Bologna, Modena, Emilia, was het een landbouwgebied met rijke landeigenaren en herenboeren waaronder de opa van Bernardo. De regio werd communistisch zodra de Italiaanse Communistische Partij in 1921 op het toneel verscheen. De vader van Bernardo was dichter, filmcriticus en journalist. Zijn moeder had letterkunde gestudeerd. Als jongen mocht Bernardo mee met zijn vader naar films die op hem diepe indruk maakten. Zijn liefde voor de cinema werd daar opgewekt. Toen hij twaalf was, verhuisde het gezin naar Rome. Hij leerde er filmpjes maken met zijn broertje. Hij schreef gedichten met zijn vader als leermeester. Hij had literair talent en won op 21 jaar al een poëzieprijs. Hij studeerde aan de universiteit van Rome moderne- en klassieke letterkunde. Bernardo’s vader had Paolo Passolini geholpen bij de uitgave van zijn eerste roman. Als wederdienst gaf P. Passolini de jonge Bernardo in 1961 een baantje als hulp bij de filmproductie van P. Passolini. Het was de start van de regisseursloopbaan van Bernardo.
Bertolucci en de PCI
Als gevolg van de studentenrevoltes wereldwijd in 1968, ook in Italië, werd hij in 1969 lid van de Partito Comunista Italiano (PCI), de Italiaanse Communistische Partij. Het viel hem tegen dat extreemlinks zo fel anti communistisch was. Bernardo Bertolucci zag dat de Communistische Partij van Italië datgene vertegenwoordigde wat de arbeiders, zelfstandigen,vrouwen, bedienden en landarbeiders uitdroegen: de Italiaanse nationale cultuur. Hij volgde de kaderopleiding bij de PCI. In de cursussen van de PCI werd, gezien de ervaringen met fascisme en nazisme,veel aandacht besteed aan de nationale strijd van alle Italiaanse burgers, democraten, socialisten en communisten. Het werd later de strategie van de Italiaanse communisten van het “historisch compromis” in volle Koude Oorlog. Italië had lang te doen gehad met het fascisme met de ervaringen van 20 jaar bloedig fascistisch bewind in Italië (1922-1943),en de nazi’s (tweede wereldoorlog), met het kolonelsbewind in Griekenland, 1967, de staatsgreep in Chili, 1973. Met die ervaringen zette de PCI er alles op in om met burgerlijke niet-fascistische krachten een dam op te werpen tegen het fascisme, dat in leger en samenleving nog een voedingsbodem had in Italië. De PCI keek vooral naar de grootste massapartij: de christendemocraten. Als communist kantte Bertolucci zich tegen de gauchistische studentengroepen en kleine aantallen arbeiders in de Fiat- en Siemensfabrieken in Turijn en Milaan (Lenin schreef ooit “Het gauchisme, kinderziekte van het communisme”). Hij verwierp het maoïsme en de terreur van de “Brigate Rosse”. Bernardo Bertolucci was een bewonderaar van de theorieën van de Italiaanse communist Antonio Gramsci (1891-1937) (foto). In tegenstelling tot de klassieke marxisten was Gramsci ervan overtuigd dat een communistische revolutie, naast de steden, ook in landbouwgebieden een rol te spelen had.
Bernardo Bertolucci had zich ontwikkeld tot een filmregisseur met een communistisch wereldbeeld waarin politiek, de klassenstrijd, passie, seks, geweld een belangrijke rol speelden. Sommigen noemden het een Freudiaans- Marxistisch wereldbeeld. Hij maakte 15 films waarvan de meeste meesterwerken waren. Volgens velen zijn de belangrijkste films van Bernardo Bertolucci: il Conformista (1970), Last Tango In Paris (1972), 1900-Novecento (1976), The last Emperor (1987). Deze films, en andere, werden bedolven onder prijzen en onderscheidingen. Voor zijn verdiensten als filmmaker werd in 2009 in de Hollywood Walk of Fame een ster gelegd met de naam van Bernardo Bertolucci erin.
Il Conformista (1970)
Een succesfilm werd “Il Conformista” (1970). De film speelt zich af in de confrontatie tussen de fascisten en de antifascisten. Marcello Clerici, met acteur Jean-Louis Trintignant (1930), is het hoofdpersonage. Hij is een man die zich richt op uiterlijkheden in het leven. Hij doet zijn best om zijn omgeving het idee te geven dat hij een zo normaal mogelijk leven leidt. Het enige wat hij doet is zich conformeren naar de uiterlijkheden van het fascisme en sluit zich aan bij de fascisten. In functie van zijn carrière wendt hij zich tot een minister met de vraag hem te helpen. De minister vraagt hem in ruil om zijn ex-prof Quadri te bespioneren en later hem te vermoorden. De conformist, opportunist gaat zover dit uit te voeren. Hij organiseert de moord en kijkt vanop afstand uit zijn wagen toe hoe vier mannen de ex-prof met zestien messteken vermoorden. De moordscene duurt tien minuten en is bloedig en gewelddadig. Bertolucci zegde ooit over deze film: “De held van vroeger was de rebel, de man die zich wou onderscheiden van alle anderen. De held van onze tijd, is de man die volledig gelijk wil zijn aan alle anderen, in dienst van de conformistische ideologie”. Op het einde van de film, de tweede Wereldoorlog is net afgelopen, kan de man zich moeiteloos conformeren met de nieuwe democratische orde alsof er nooit iets gebeurd was.
Last Tango in Paris(1972)
De film “Last Tango in Paris” viel uit de toon van de andere meer maatschappelijk gerichte films van de Meester. De thematiek was louter individueel- psychologisch. Het ging over een ouder wordende man die alleen was, die de veroudering en de aftakeling ziet binnensluipen en die deze gevoelens wil verdringen door een heftige, seksuele relatie aan te gaan met een jonge vrouw. De man wordt vertolkt door Marlon Brando (1924-2004) (foto) 
en de jonge vrouw door Marie Schneider (1952-2011). De film was een meesterwerk en een groot commercieel succes. Maar velen vonden de seksscènes obsceen. Zowel Marlon Brando, Marie Schneider als de regisseur Bertolucci werden voor de rechtbank gedaagd in Bologna om zich te verantwoorden. Achteraf zei Bernardo Bertolucci dat Last Tango een buitenbeentje was gericht op en groot kassucces. En heeft hij spijt dat hij zich niet heeft kunnen verontschuldigen bij de actrice Marie Schneider voor de verkrachtingsscène die haar een gevoel van vernedering had gegeven en haar kwaad maakte op de regisseur en M. Brando. Naar zijn zeggen werd het mogelijk, met het geld dat hij verdiende met The Last Tango, zijn reeks films over de strijd tegen het fascisme te bekronen met de film 1900, Novecento. Met het succes van Last Tango kwam hij ook in het vizier van de Hollywood- geldschieters. De handige Bertolucci speelde het klaar –o ironie – om een communistisch geïnspireerde film Novecento met alles erop en eraan van hamers en sikkels deels te laten financieren met Amerikaans kapitaal.
“1900-Novecento” (1976)
Het “Opus Magnum” van Bernardo Bertolucci (foto) is “1900-Novecento”. Een epische film van 5 uren, geknipt in twee exemplaren van ca 2,5 uur. Bernardo Bertolucci droeg deze indrukwekkende film op aan de leiders en militanten van de Italiaanse PCI. De film was ook de politieke geschiedenis van Italië tussen 1900-1976. Het kruim van filmacteurs vervulde een hoofdrol: Donald Shuterland (1935), Roberto de Niro (1943), Gérard Depardieu (1948), Burt Lancaster (1913-1994), Dominique Sanda (ook in Il Conformista,1951).
Novecento speelt zich af op het platteland met de grootgrondbezitters, heren boerderijen en het landbouw proletariaat. Het Italiaanse platteland, was vertrouwd voor Bertolucci. Hij werd er geboren woonde er tot zijn twaalfde jaar (zijn grootvader was een groot landeigenaar, een “padrone”, de baas). “1900, Novecento”, de nieuwe eeuw, begint na de eerste Wereldoorlog. Italië kwam als gefrustreerde overwinnaar uit de Eerste Wereldoorlog. Er was grote onrust in de steden door de moeilijke omschakeling van oorlogs- naar vredesindustrie. Zware industrie moest overschakelen op kapitaalgoederen- en consumptie industrie. Ook op het platteland was er onrust. In 1919 begonnen landloze boeren in Emilia-Romagna braakliggende gronden van grootgrondbezitters in beslag te nemen. De regering was te zwak en ondernam hiertegen niets. Het oprichten van fabrieksraden en landonteigening werd beïnvloed door de ideeën van Antonio Gramsci en wat er aan de gang was in Rusland met de bolsjewistische revolutie. Het was de Biennio rosso, de twee rode agitatiejaren van 1919-1920. De PCI ontstond in 1921. In Novecento worden die woelige, gewelddadige twee jaren van de Biennio rosso uitgebeeld.
Olmo, Alfredo en Attila
De film begint met de geboorte van twee jongens. Olmo, behoort tot een familie van arme, socialistische boeren. Alfredo Belinghieri stamt uit een aristocratische familie van grootgrondbezitters. Ondanks de verschillen in sociale afkomst worden ze toch vrienden. Olmo groeit op tot een communistische leider van de boeren, Alfredeo volgt zijn vader Alberto op als “padrone” nadat hij zelfmoord gepleegd had. Alfredo bedoelt het goed als baas van het bedrijf. Maar hij is laf en impotent tegenover de wrede fascist Attila die de plak zwaait als ploegbaas op de boerderij . De industriëlen en grootgrondbezitters voelden zich bedreigd door de linkse agitatie. Ze zocht naar krachten die tegenspel konden bieden. Ze kwamen terecht bij de Fasci di Combatimento van Benito Mussolini die bestond uit oud-soldaten, avonturiers en marginalen. Mussolini en zijn mannen werden door fabrikanten en grootgrondbezitters ingehuurd. Met zijn quadrista, knokploegen, sloegen ze stakers en bedrijfsbezetters in elkaar. Dat geweld werd verheerlijkt. Mussolini noemde dat “vivere pericolosamente”, dat “leef gevaarlijk” betekende. Met dat bloedig geweld verkreeg Mussolini vertrouwen van de elite en de burgerij. De squadristi die gewelddadig waren door hun oorlogservaringen, werden nog eens speciaal getraind om keihard te beuken op de lichaamsorganen, zoals de nieren en de lever. Een sterk beeld in de film is bijv. een scene in de kerk waar de grootgrondbezitters worden toegesproken door de leider van de grootgrondbezitters, de vader van Alfredo. Hij heeft over een bolsjewisering door “halve Aziaten en subversieve Mongolen”. Er zou en kruistocht moeten georganiseerd worden om deze horde Saracenen tegen te houden. Deze beelden in de film Novecento geven aan dat de elite angstig is en de agitatie van links en de chaos meer dan beu. Ze zamelen geld in voor de squadristi van de fascistische beweging. Zij verwierpen het liberalisme, maar hun vijanden waren de socialisten en de communisten.
Coalitieregering
De PCI was de belangrijkste kracht in het verzet tegen Mussolini en de Duitsers die Italië bezet hadden tijdens de Tweede Wereldoorlog. Op het einde van de oorlog werd Mussolini opgepakt door communistische partizanen en terecht gesteld. Daarmee kwam een einde aan 20 jaar fascistisch bewind. Een andere belangrijke kracht in het verzet waren de katholieken. Ze hergroepeerden zich rond de Democrazia Christiana (DC). In 1943 werd een ‘Actiecomité voor de eenheid van het Italiaanse volk’ opgericht. Daarin hadden de PSI, de PCI en de DC zitting. Dat kon ook omdat Jozef Stalin, in naam van de strijd tegen het nazisme, wilde dat de communisten gingen samenwerken met antifascistische partijen. De Komintern werd om die reden opgeheven. Daarmee was ook de basis gelegd van het ‘historisch compromis’ van de jaren 1970. Na de verkiezingen van 1946 vormden de grote overwinnaars de DC, de PSI, de PCI een coalitieregering. Door de Koude oorlog, en de steun van de Verenigde Staten, de steun van de katholieke kerk aan de DC viel het antifascistisch eenheidsfront uiteen en behaalde de DC het overwicht, electoraal en internationaal, met in haar zog een sterke PCI met ca 30 % van de kiezers. Zo bleef Italië toch een zorgenkind voor extreemrechts in Italië, de EU, de VS en de NAVO. Voorzitter Aldo Moro, 
van de grootste partij van Italië, de Christendemocraten, werd door de schimmige Brigate Rosse ontvoerd en vermoord omdat hij voorstander was van het historisch compromis tussen de Italiaanse communisten en de christendemocraten
foto: Bertolucci (rechts) met Roberto De Niro (links) op de filmset voor Novecento.
Bertolucci: Meester van de Italiaanse film
Bertolucci produceerde niet alleen schitterende filmbeelden, scenario’s en muziek, met steracteurs. “1900-Novencento” was voor de communist Bertolucci de meest revolutionaire film waarin hij duidelijk stelling neemt voor het volk en zijn emancipatie, tegen het fascisme dat Italië 25 jaar lang teisterde in vorige eeuw. Sommigen zegden dat hij het volk in Novecento idealiseerde maar, vertrouwen in het volk hebben is het begin van alle emancipatie. Dat vertrouwen staat haaks op het wantrouwen van de heersende klasse die het volk ziet als uit te buiten, te manipuleren en te onderdrukken object.
Filmregisseur Bernardo Bertolucci maakte ook school buiten Italië. Met bijvoorbeeld een Ken Loach (1936) in Engeland. We denken aan een film over de mijnwerkersstaking (1985) die niet mocht worden uitgezonden door de censuur. We verwijzen naar de films Lady Bird (plaatsing van een kind door de sociale dienst), Raining Stones (individuele schuldproblematiek), Land and Freedom (Spaanse burgeroorlog), Bread and Roses (gastarbeid in de VSA), The Navigators (privatisering Britse spoorwegen). Hij won 3 x een prijs op het Filmfestival van Cannes. We kennen in Vlaanderen regisseur Stijn Coninx die met de films “Daens”(1992) en “Niet schieten” met Jan Decleir in een hoofdrol (Bende van Nijvel, 2018), met relatief beperkte middelen, een breed Vlaams publiek bereikte.
Referenties
Er werden vele studies en artikelen geschreven over het oeuvre en over de persoon Bernardo Bertolucci. Vele ervan zijn op Internet te vinden. Zoals bijv. Hans Van Loon (Een analyse van de authenticiteit van de film “1900-Novecento”, Onderzoeksseminarie, 42 blz., Universiteit van Utrecht, 17 augustus 2015) en Charlotte Luyckx met een “psychoanalytische lezing van het leven en werk van Bernardo Bertolucci” (UGent scriptie tot het behalen van de licentie in de klinische psychologie, 2007-2008).
