Op 8-9 mei 2025 leed 80 jaar geleden het Duits nazisme een militaire nederlaag met onvoorwaardelijke overgave aan de geallieerden. De overwinning zal in 2025 worden gevierd, miljoenen slachtoffers zullen worden herdacht. Ook in Vlaanderen, georganiseerd door de 8mei-coalitie. Er bestaan duizenden verhalen over de lotgevallen van mensen, families en bedrijven tijdens de nazi-bezetting. Zoals bijv. de NMBS. Nico Wouters (*) oorlogshistoricus analyseert de rol van de NMBS onder de Duitse bezetting.
De Nationale Maatschappij van Belgische Spoorwegen– de NMBS – werd in 1926 opgericht. Ze is het grootste en toen één van de belangrijkste bedrijven in België. Het bedrijf beheert aan de vooravond van 1940 4.846 km. spoorlijnen, een park van 3414 locomotieven, 110.000 goederen- en reizigersrijtuigen en telt in 1940 maar liefst 100.000 personeelsleden.
De NMBS is een hybride mastodont. Enerzijds is ze op de leest van private bedrijfsvoering geschoeid. Met een sterke stem van de grote industrie in de raad van bestuur en met een commercieel bedrijfsbeleid. Anderzijds blijft het een bedrijf met een nationaal strategisch belang voor de openbare dienstsverlening dat sterk gecontroleerd wordt door de politieke klasse. Het is dus een openbaar bedrijf dat als een privaat bedrijf beheerd wordt.
De treinen bleven rijden tijdens de Duitse bezetting. Grondstoffen en goederen dienden getransporteerd te worden. Al gauw liep het mis. De NMBS hielp tussen 1941 en 1944 mee aan de deportatie van 189.542 dwangarbeiders, 25.490 Joden, 16.081 politieke gevangenen en 353 Roma naar kampen in het Oosten.
NMBS onder Duits bestuur
Ondanks het feit dat de NMBS tegen eind 1940 geleidelijk meer autonomie krijgt zal het beheer van de meeste werkplaatsen altijd onder direct Duits bestuur blijven. Het gaat dan vooral om de centrale werkplaatsen waar ook Duitse voertuigen worden hersteld. De context van de oorlog verandert als de Duitsers en hun bondgenoten de Sovjet-Unie binnenvallen op 22 juni 1941. Het heeft ook impact op België met minder voedseltransporten, meer behoefte aan materiaal waaronder locomotieven en de verplichte tewerkstelling- dwangarbeid- van de Belgen in Duitsland.
De auteur onderscheidt drie soorten deportaties: slachtoffers van politieke vervolging (politieke gevangenen, verzetsmensen); economische deportaties vnl. voor dwangarbeid (geschat op 189.000 ‘verplichte tewerkstelling’) en raciale vervolgden (Joden en Roma, homoseksuelen, gehandicapten,…). De auteur gaat in 100 bladzijden gedetailleerd in op de verschillende vormen van deportaties. Het is een indrukwekkend overzicht. De deportaties naar de moordcentra vanuit de Dossein kazerne in Mechelen. Zijn sterk gedocumenteerd, inclusief getuigenissen van mensen die het toen overleefd hebben en vandaag nog leven.
Zodra de Duitsers de grenzen oversteken wordt het aanpakken van ‘binnenlandse vijanden’ een belangrijk punt. Het begrip ‘vijandige onderdaan’ wordt ruim gemeten. Van burgers worden verklikkingen gevraagd. Buitenlanders, zo’n 15.000, komen in aanmerking voor de veiligheidsmaatregelen. Een bont allegaartje van mensen wordt gearresteerd. Wat de Belgen betreft gaat het om extreemrechtse bewegingen maar ook leden van de communistische partij en voormalige leden van de Internationale Brigades (die in Spanje tegen het fascisme van Franco vochten).
De deportaties worden in detail besproken met veel cijfers en tabellen waarin de NMBS een hoofdrol speelt (hoofdstuk 6, blz. 184-285). Achter elk cijfer zit een tragedie van gezinnen en families.(foto)
Voor de NMBS wordt de laatste bezettingsperiode heel zwaar. Eind 1943 raakt het bedrijf directer betrokken bij de oorlog. Voor hun aanvoer van olie en andere goederen zijn de Duitsers afhankelijk van het spoorverkeer voor hun campagne tegen de Sovjet-Unie.
Georganiseerd verzet bij de NMBS
Al snel ontwikkelen zich verzetsorganisaties in en rond de NMBS. Het verzet stond sterk in het bedrijf. Het verzet zag in dat de vernietiging van de Belgische infrastructuur niet de beste manier is om het land te dienen. Ook het aanvallen van deporatietreinen door het verzet werd niet gepland. De prioriteit van het verzet ligt bij de acties tegen de zuivere militaire transporten zoals Duitse bevoorrading en troepentransporten.
Ook de grote baas van de NMBS, Narcisse Rulot geraakt vanaf 1941 betrokken bij het verzet en speelt zijn rol. Op 19 februari 1944 kloppen zeven Duitsers aan bij de woning van Rulot, wordt aangehouden en opgesloten in de gevangenis van Sint-Gillis.
De auteur bespreekt uitvoerig de vormen van verzet van de hogere directie. Personeelsleden die onderduiken of in het verzet gaan worden betaald door een zwarte kas. Vooral de Gewapende Partizanen, de Nationale Belgische Beweging en het Geheim Leger.
De belangrijkste verzetsvorm lag op het vlak van inlichtingen. Belgisch personeel dat de reisroosters opmaakt voor Duitse treinen zijn voor een deel verzetsmensen. Het verzet wist vooraf welke treinen met welke lading en doel de Duitse treinen transporten verzorgden.
Ze gebruiken de samenwerking van de NMBS met bezetter om inlichtingen naar Londen te sturen. Inlichtingen over Duitse treinen hangen samen met aanslagen en bombardementen.
Ook het administratief verzet van de NMBS-directie komt aan bod, alsook dagelijks verzet op microniveau van lagere leidinggevenden zoals onder meer centraal opgelegde sancties niet toepassen, het organiseren van het groeiend absenteïsme.
De ‘meerzijdige’ rol van de NMBS
De auteur in het boek stelt zich in het Besluit twee kernvragen over de deportaties naar de kampen en moordfabrieken: Heeft de NMBS tijdens de oorlog de deporatietreinen uitgevoerd en zo ja, ontving ze daarvoor financiële vergoedingen van die diensten? In beide vragen is het antwoord: Ja.
De auteur pleit ervoor deze vragen in hun context te plaatsen in een complexe bezettingsperiode en een nog complexere afweging van verantwoordelijkheden in historisch perspectief.
De auteur spreekt over de meerzijdige rol van de NMBS. De NMBS voerde inderdaad deporatietreinen uit, maar was ook betrokken bij het verzet. Ze leverde militaire diensten aan de Duitsers, maar zorgde ook voor de bevoorrading van het volk. Het bedrijf lag onder de knoet van de Duitsers, maar beschikte ook over eigen autonome macht.
Directeur-Generaal N. Rulot werd gesanctioneerd voor onvaderlands gedrag, maar ontving ook officiële erkenning als verzetsman (blz. 392). Het bedrijf opereerde in een zone tussen collaboratie en verzet.
De traagheid van een luiaard
Samen met de auteur stellen we vast dat het tot 2023- bijna 80 jaar- geduurd heeft voordat de geschiedenis van de NMBS tijdens de Duitse bezetting uit de doeken werd gedaan.
Hetzelfde met de collaboratie. De collaboratie met de bezetter was voor iedereen duidelijk. Maar het duurde ook 37 jaar (1982) eer BRT-journalist Maurice De Wilde in 18 afleveringen onder de titel “De Nieuwe Orde” een indringend beeld kon schetsen van de collaboratie. (Hij interviewde daarvoor 300 personen).
Het duurde dan nog eens meer dan 30 jaar eer een voldragen VRT-uitzending het heeft over het verzet, de collaboratie, de holocaust, de repressie, in een boeiende 7-delige reeks “Kinderen van…”.(foto)
Dat alles wijst op een ideologische en intellectuele traagheid zoals de traagheid van een luiaard. Interessant zou zijn te onderzoeken waarom die traagheid bestaat, welke mechanismen spelen hierin een rol. Is het dan verwonderlijk dat het fascisme terug de kop opsteekt in de 21e eeuw?
Hierop aansluitend heeft de auteur het in zijn boek over de mechanismen van collectieve herinnering. “Waarom komen sommige zaken dominant naar voren in onze collectieve herinnering en waarom worden andere zaken letterlijk vergeten? Wat maakt blinde vlekken in onze geschiedenis?” (blz. 408).
Zijn boek over de NMBS is in elk geval een concrete inkijk in tachtig jaar moeilijke omgang met de Belgische erfenis van de Tweede Wereldoorlog. Reden temeer om de 80 jaar overwinning in de oorlog op het nazisme-fascisme vandaag luid en duidelijk te herdenken-te vieren en valse narratieven over de oorlog te weerleggen en de sociaaleconomische grondoorzaken aan te pakken.
(*) Nico Wouters, is oorlogshistoricus en directeur van het CegeSoma/ Rijksarchief, “Bezet Bedrijf”, de oorlogsgeschiedenis van de NMBS, de deportaties en een spoorwegmaatschappij tussen collaboratie en verzet”, uitgeverij Lannoo nv, Tielt, 496 blz., 2023. Hij was ook betrokken bij de VRT-reeks “Kinderen van…(verzet, holocaust, repressie).
